Ανθομαντεία

Με τον όρο Ανθομαντεία εννοούμε τη χρήση των ανθέων, βοτάνων ή και δέντρων για τη λήψη ενός μαντικού νοήματος. Η μέθοδος αυτή συναντάται στο σύστημα του Grand Jeu Lenormand και παρακάτω θα εξετάσουμε πως έφτασε το φυτικό βασίλειο να χρησιμοποιείται σαν μέθοδος μαντείας.

Η χρήση των φυτών και των βοτάνων για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες ήταν γνωστή από την αρχαιότητα. Η σημασία του φυτικού κόσμου για την επιβίωση του ανθρώπου ήταν τέτοια που εκφράστηκε με τη θεοποίηση του. Στην ελληνική μυθολογία υπάρχουν πολλά ονόματα του φυτικού βασιλείου που εμφανίζονται με τη μορφή νυμφών ή θεοτήτων, όπως η Χλωρίς, ο Νάρκισσος, ο Υάκινθος, η Ίρις, κ.ά. Κάποια άλλα φυτά, δέντρα ή καρποί συνδέθηκαν με γνωστούς μύθους, όπως η Παιωνία, η Αγαύη, η Αλθαία, το Μήλο, η Δρυς, το Ρόδι, ο Κισσός, κ.ά. Στεφάνια από λουλούδια, καρπούς, φύλλα και κλαδιά, χρησιμοποιούνταν συνεχώς σε μεγάλες εορτές, σε αγώνες, σε χρησμούς, σε διάφορες τελετές και προσφορές προς τους θεούς και οι άνθρωποι ήταν πολύ αυστηροί στην επιλογή των κατάλληλων φυτών, ανάλογα με το συμβολισμό τους. Στην αρχαία Αίγυπτο τα φυτά κατείχαν εξίσου σημαντική θέση καθώς παρασκεύαζαν από αυτά αρωματικά έλαια για καλλυντική χρήση αλλά και για την ταρίχευση των νεκρών. Στις ταφικές τους τελετές, στόλιζαν τους νεκρούς με επιλεγμένα άνθη, όχι μόνο για καλλωπιστικούς λόγους αλλά και για τον συμβολισμό τους όπως η αναγέννηση, ο κύκλος της ζωής, η αιωνιότητα και το άφθαρτο.

Στην εβραϊκή θρησκεία αλλά και στον χριστιανισμό, τα φυτά εμφανίζονται να έχουν το δικό τους συμβολισμό. Ο Θεός παρουσιάζεται στον Μωυσή ως φλεγόμενη βάτος, οι πρωτόπλαστοι τρώνε το μήλο, ενώ με κλαδάκι ελιάς γύρισε το περιστέρι στο Νώε μετά τον κατακλυσμό. Αν και δεν αναφέρεται στα Ευαγγέλια, η παράδοση θέλει τον αρχάγγελο Γαβριήλ να προσφέρει ένα κρίνο στην Παναγία για την αναγγελία της θείας σύλληψης. Ο Χριστός συμβολίζεται με την άμπελο και οι μαθητές του με τα κλήματά της, ενώ ο οίνος της αμπέλου θα συμβολίσει αργότερα το αίμα του. Με κλαδιά φοίνικα υποδέχτηκαν τον Ιησού στα Ιεροσόλυμα ώστε τα βάγια να γίνουν σύμβολο νίκης, όπως και οι δάφνες. Από την άλλη, με στεφάνι απο αγκάθια (παλιούρι) στόλισαν ειρωνικά το κεφάλι του Χριστού στο Σταυρό, συμβολίζοντας την αμαρτία. Η παράδοση θέλει την παπαρούνα να φυτρώνει κάτω από το Σταυρό και να δέχεται το αίμα του Χριστού που της έδωσε το κόκκινο χρώμα της. Η κουτσουπιά είναι το δέντρο απ’ όπου κρεμάστηκε ο Ιούδας. Η όμορφη και ευωδιαστή πασχαλιά συμβολίζει την Ανάσταση του Κυρίου και την αναγέννηση της φύσης, ενώ ο βασιλικός είναι το φυτό που είδε και μύρισε η Αγ. Ελένη όταν ανακάλυψε τον Τίμιο Σταυρό. Το παράγωγο της ελιάς, το λάδι είναι το βασικό συστατικό, σε συνδυασμό και με πολλά άλλα αρωματικά έλαια, για την παρασκευή του Αγίου Μύρου που χρησιμοποιείται στο μυστήριο του Χρίσματος κατά τη βάπτιση. Είναι πολλές οι αναφορές των φυτών στις εβραϊκές και χριστιανικές παραδόσεις όπως και σε κάθε άλλη θρησκεία, παρατηρώντας μάλιστα πολλές ομοιότητες ή επιρροές.

Κατά τον Μεσαίωνα, η βοτανολογία αποτελεί ένα μείγμα ιατρικής και φυσικής μαγείας και αστρολογικής μαγείας. Στην Ευρώπη, αρχίζει να εξελίσσεται ο ιατρικός κλάδος και η βοτανολογία δεν θα μπορούσε να λείπει από τη βιβλιογραφία της εποχής, η οποία αποτελούνταν από μεταφρασμένα έργα αρχαίων Ελλήνων, Ρωμαίων και Αράβων ιατρών-βοτανολόγων-φαρμακολόγων. Ωστόσο, στον μεσαιωνικό κόσμο μια θεραπευτική πρακτική δεν είναι εύκολο να αναγνωριστεί σαν επιστημονική γνώση ή λαϊκή θεραπευτική παράδοση ή μαγική τελετή. Οι λαϊκοί θεραπευτές, αντλώντας τις γνώσεις τους από την προφορική παράδοση ή από εμπειρικές μαρτυρίες, απέδιδαν στα φυτά ιδιότητες που άγγιζαν το χώρο του μεταφυσικού. Επιπλέον, οι μοναχοί, πολλοί εκ των οποίων εργάζονταν ως αντιγραφείς των αρχαίων πηγών, εντάσσουν το θρησκευτικό στοιχείο στις θεραπευτικές πρακτικές, με αποτέλεσμα να μην διαφέρουν και τόσο από αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε πρακτική μαγεία.

Με την επιρροή της λαϊκής και θρησκευτικής παράδοσης στην ιατρική, η χρήση των φυτών ξεπέρασε τα όρια της θεραπείας και τα βότανα αποτέλεσαν πλέον το βασικό συστατικό σε μαγικά μαντζούνια. Πίστευαν μάλιστα πως πολλά από αυτά βρίσκονταν κάτω από την επήρεια του Διαβόλου ή κάποιου πνεύματος. Στο Μεσαίωνα, παρατηρείται και η μετονομασία των φυτών, επινοώντας περίεργους ή και αποκρουστικούς όρους προκειμένου να παραμείνει κρυφή η ταυτότητα τους, όπως για παράδειγμα οι «όρχεις του διαβόλου» (μανδραγόρας) ή η «δαγκωνιά του διαβόλου» (γαϊδουράγκαθο) και πολλά άλλα. Τη χρήση των φυτών σαν μαγικά συστατικά με δαιμονικές ή θεϊκές ιδιότητες, συνόδευσαν πολλές δεισιδαιμονίες στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Οι λαογραφικές καταγραφές απ’ όλον τον κόσμο είναι γεμάτες από τέτοιες προλήψεις και μυστικές “συνταγές” που παραμένουν δημοφιλείς μέχρι και σήμερα. Τέλη του 16ου αιώνος, ο Παράκελσος στρέφει την αλχημεία στην δημιουργία ενισχυμένων φαρμάκων από βότανα, γενόμενος ο πατέρας της συγχρόνου φαρμακολογίας. Οι αλχημιστές που ασχολούνται με την σπαγειρική αλχημεία δημιουργούν σπαγείρια, μαγιστήρια, ens και ελιξίρια από βότανα, μέταλλα και ορυκτά.

Ο πλούτος των βοτανικών συμβολισμών συνεχίστηκε και στην Αναγέννηση (14ος-17ος αι.) κάτι που παρατηρείται στα έργα τέχνης. Σε έναν πίνακα της εποχής, τα φυτά που χρησιμοποιούνται αναπαριστούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ατόμου που απεικονίζουν. Τα λουλούδια γίνονται πλέον αγγελιοφόροι που μεταδίδουν μηνύματα και συναισθήματα. Γεννιέται έτσι ο όρος της ανθογραφίας για να περιγράψει τη συμβολική γλώσσα των λουλουδιών, όχι τόσο για μαντική χρήση αλλά για τη μετάδοση ενός κρυφού μηνύματος. Πρόκειται για έναν τρόπο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων μέσω της ανταλλαγής λουλουδιών, όπου συναντάμε κυρίως στη Βικτωριανή Αγγλία και ακολουθούμε μέχρι σήμερα. Η Βικτωριανή Εποχή (1837-1901), είναι η χαρακτηριστικότερη περίοδος του ενδιαφέροντος των ανθρώπων για τη γλώσσα των λουλουδιών, πράγμα λογικό αφού ο ρομαντισμός, οι τέχνες και ο θρησκευτικός μυστικισμός είναι βασικά γνωρίσματα της συγκεκριμένης περιόδου. Κάπου εδώ αρχίζει να γεννιέται και η ανθομαντεία.

Το 1717, η λαίδη Mary Wortley Montagu, σύζυγος του Βρετανού πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, γοητεύτηκε από ένα παιχνίδι που οι ρίζες του ξεκινούσαν στα οθωμανικά χαρέμια του 14ου αι. μ.Χ. Πρόκειται για ένα δημοφιλές παιχνίδι (Selam), όπου οι αιχμάλωτες γυναίκες του χαρεμιού έστελναν μηνύματα μεταξύ τους, ανταλλάσοντας λουλούδια και αντικείμενα που έκαναν ομοιοκαταληξία με μία λέξη. Το ίδιο παιχνίδι αναφέρει το 1727 και ο Γάλλος συγγραφέας και περιηγητής Aubry de la Motraye, όταν ταξίδεψε στην Τουρκία. Σε καμία από αυτές τις δύο αναφορές δεν βρίσκουμε πληροφορίες για τη γλώσσα των λουλουδιών ή το συμβολισμό τους, μόνο την ανταλλαγή κωδικοποιημένων μηνυμάτων μέσω αντικειμένων και ανθέων. Το παιχνίδι όμως έδωσε την ιδέα στη ρομαντική Δύση της Βικτωριανής Εποχής, να αναπτυχθεί μια γλώσσα επικοινωνίας με την ανταλλαγή λουλουδιών. Ο λόγος φυσικά είναι πως πρόκειται για μια χρονική περίοδο όπου οι άνθρωποι, παγιδευμένοι στα πλαίσια της εθυμοτυπίας δεν είχαν την ελευθερία να επικοινωνήσουν ελεύθερα και η εξωτερίκευση των συναισθημάτων αποτελούσε ταμπού. Τα φυτά τους επέτρεπαν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, θετικά ή αρνητικά, χωρίς να χρειαστεί να πουν λέξη.

Μετά τον θάνατο της Lady Montagu (1762), οι επιστολές της δημοσιεύτηκαν και ξεκίνησε μια έξαρση για τη γλώσσα των λουλουδιών και το συμβολισμό τους. Αναπτύχθηκαν ολόκληροι κήποι και θερμοκήπια για την καλλιέργεια σπάνιων λουλουδιών ενώ οι εκδότες του 19ου αι. άρχισαν να επωφελούνται από την αυξανόμενη απήχηση της Ανθογραφίας, εκδίδοντας λεξικά, ευρετήρια και ποιήματα με λουλούδια και μυστικούς συμβολισμούς. Οι ερμηνείες δόθηκαν με βάση τις φαρμακευτικές ιδιότητες των φυτών, τις παραδόσεις, τους μύθους, το χρώμα, το σχήμα αλλά και τη φαντασία του εκάστοτε συγγραφέα. Το πρώτο ευρετήριο λουλουδιών με τις ερμηνείες τους, δημοσιεύτηκε το 1809 από τον Joseph Hammer-Purgstall, με τον τίτλο Dictionnaire du Language des Fleurs. Δέκα χρόνια μετά, η Charlotte de la Tour θα γράψει το Le Langage des Fleurs, η πρώτη δημοσιευμένη ανθογραφία σε μορφή βιβλίου. Θα ακολουθήσουν αμέτρητες εκδόσεις τόσο στην Αγγλία, όσο και στη Γαλλία, τη Γερμανία και την Αμερική. Μία από τις πιο δημοφιλείς εκδόσεις που κυκλοφορεί μέχρι και σήμερα είναι το Language of Flowers, εκδ. G. Routledge, σε εικονογράφηση της Kate Greenaway.

Τα φυτά μπορούσαν πλέον να μεταφέρουν μηνύματα αγάπης, φιλίας και θαυμασμού ή μηνύματα απέχθειας, μίσους και κατηγορίες. Έπαιζε μεγάλο ρόλο η σύνθεση των λουλουδιών, το μέγεθος, τα χρώματα, ο αριθμός τους, το μέρος του φυτού, η διακοσμητική κορδέλα, ακόμα και ο τρόπος που τα κρατούσαν, ο τρόπος αποστολής τους ή και ο χρόνος παράδοσής τους μέσα στη μέρα. Ό,τι δεν μπορούσε να ειπωθεί δια στόματος, μπορούσαν να το αποκαλύψουν τα άνθη. Ο συμβολισμός των φυτών δεν αφορούσε μόνο τη μετάδοση μηνύματος αλλά χρησιμοποιούνταν και στη διακόσμηση των σπιτιών σε ειδικές περιστάσεις. Πολλές φορές, στο πέρασμα των χρόνων και ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες και τις πεποιθήσεις, οι συμβολισμοί αυτοί μεταλλάσσονταν.

Στη σύγχρονη εποχή, η έκδοση ανθογραφικών βιβλίων έχει μειωθεί δραματικά. Στο εμπόριο κυκλοφορούν βιβλία με τις θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων ή τη χρήση τους στην παρασκευή φυσικών καλλυντικών. Πληροφορίες για τους συμβολισμούς των φυτών καταγράφονται μόνο σε εγχειρίδια πρακτικής μαγείας, ενώ κυκλοφορούνται ποικίλες δέσμες γενικής μαντείας (oracles) με θέμα τα φυτά και τα βότανα. Η εποχή μας, μπορεί να μην είναι πια τόσο ρομαντική όπως εκείνη της Βικτωριανής περιόδου και οι άνθρωποι να έχουμε απομακρυνθεί πολύ από τη φύση, ωστόσο οι συμβολισμοί των φυτών μεταδίδονται με ξεχωριστό τρόπο. Μέσα από δώρα κοσμημάτων με συγκεκριμένα λουλούδια, με τη διακόσμηση του χώρου μας και την τοποθέτηση φυτών σε συγκεκριμένη θέση για να έλξουμε μια ενέργεια, ακόμα και με τη δερματοστιξία (σχόλιο Κωνσταντίνου: μη ελληνική πρακτική). Παρόλα αυτά, τα λουλούδια εξακολουθούν να μας γοητεύουν με την ομορφιά τους και όσο κι αν κάποιοι σήμερα θεωρούν ανόητες τις θεωρίες για τον συμβολισμό των φυτών και αγνοούν τις ιδιότητές τους, πάντα θα υπάρχουν κάποιοι ρομαντικοί που θα μαδούν ένα-ένα τα πέταλα μιας μαργαρίτας για να μάθουν αν τους αγαπάνε.

Παρακάτω αναφέρονται κάποια φυτά με τη συμβολική τους σημασία έτσι όπως τη διαβάζουμε στο βιβλίο “The Language Of Flowers”, εκδ. Osborn & Buckingham, 1834. Κάτω από το κάθε φυτό υπάρχει και ένα δίστιχο ή μια πρόταση σε μορφή ποιήματος που σχετίζεται με την ερμηνεία. Για παράδειγμα κάτω από την Οξιά που σημαίνει “ευχάριστες αναμνήσεις” γράφει:

Αναγνώσεις: 115